Ostatnia z części zbioru nowatorskich pomysłów i dobrych praktyk odpadowych omawia rozwiązania kompleksowe. Poprzednia dotyczyła postępowania z odpadami organicznymi [zobacz >>>].

Kompleksowe rozwiązania

Kompleksowe rozwiązania wynikają z bardziej strategicznego i holistycznego podejścia władz do problemu wzrostu ilości oraz objętości wyprodukowanych odpadów komunalnych.

Strategia zero odpadów

Godne uwagi oraz podziwu jest stanowisko miasta Toronto, największej metropolii Kanady, które przyjęło cel "Zero odpadów" do 2010 roku. W tym celu powstał zespół roboczy radnych miasta, który prowadzi szerokie konsultacje społeczne z mieszkańcami, organizacjami ekologicznymi oraz z przemysłem w poszukiwaniu nowych praktycznych rozwiązań dla racjonalnego przepływu surowców oraz materiałów przez rynek i gospodarstwa domowe. Polityka "Zero odpadów" ma być zdroworozsądkową alternatywą dla istniejącego systemu gospodarki odpadami: promocja czystych technologii, zapobieganie zanieczyszczeniom oraz stworzenie społeczności, w której wszystkie produkty zostały zaprojektowane tak, aby bezpiecznie wróciły do gospodarki lub do środowiska.

Raport przygotowany przez zespół roboczy określa siedem ważnych kroków do osiągnięcia celu "Zero odpadów": obiór segregowanej frakcji organicznej, program pt. "Zabierz z powrotem", nowe technologie, usprawnienia systemu segregacji odpadów przy pomocy przyulicznych pojemników na surowce wtórne, program zbiórki materiałów nadających się do ponownego wykorzystania, domowe i ogrodowe kompostowanie oraz limity objętościowe.

Plan ten jest równocześnie metodą "końca rury", która maksymalizuje recykling oraz minimalizuje odpady, jak i zasada projektowania dla przyszłości, która zapewnia, iż produkty mogą być ponownie wykorzystane, naprawione lub nadają się do odzysku.

Podobne wyzwanie podjął stan Kalifornii, miasta San Francisco oraz Seattle, niektóre samorządy lokalne w Australii oraz niektóre firmy jak Xerox, Toyota, Honda, Hewlett-Packard oraz Sony Electronics.

Liderem w tej dziedzinie jest Nowa Zelandia, gdzie 71% lokalnych władz uchwaliło postanowienie dążenia do celu zero odpadów. Powstał tam nawet ogólnokrajowy system benchmarkingu dla władz lokalnych, aby mogły one mierzyć swój postęp w stosunku do innych władz lokalnych oraz w stosunku do krajowej strategii odpadów. W ramach uczestnictwa w systemie udostępnione są porady specjalistów ds. zero odpadów, udzielona jest również pomoc w benchmarkingu, władze otrzymują informacje o najnowszych technologiach i rozwiązaniach bezodpadowych oraz udostępnione są kontakty do specjalistów zajmujących się zapobieganiem odpadów. Za osiągnięcia ostatniego etapu, lokalne władze otrzymują główną nagrodę.

Polityka zapobiegania odpadom

Wśród rozwiązań proponowanych przez WEN jest przyjęcie i wdrażanie przez samorządy lokalne oraz uczelnie wewnętrznej polityki zapobiegania odpadom. Politykę tę należałoby włączyć do szkoleń dla pracowników oraz szeroko rozpropagować we wszystkich ośrodkach gminnych (w tym szkołach, bibliotekach itd.). Według WEN taki krok może już mieć znaczący wpływ na ilość wytworzonych odpadów. Kolejny zalecany krok to przeprowadzenie i publikowanie przeglądu odpadowego w urzędach i innych obiektach gminnych oraz uczelniach, co pozwoli urzędnikom, pracownikom i studentom uświadomić sobie skalę marnotrawstwa materiałów i środków. Posiadanie polityki zapobiegania odpadów może też być warunkiem przystąpienia firm do przetargów organizowanych przez gminy, lub przynajmniej jawnym czynnikiem faworyzującym w rozstrzygnięciu przetargów.

Wg WEN wskazany jest również dobry kontakt władz oraz organizacji pozarządowymi z mediami. W londyńskiej dzielnicy Tower Hamlets, WEN prowadzi miesięczną rubrykę nt. zapobiegania odpadom z praktycznymi poradami dla mieszkańców oraz przedsiębiorstw.

W czerwcu 2005 roku, Brytyjskie organizacje pozarządowe uzgodniły wspólną wizję gospodarki odpadami do 2020 roku polegającą m.in. na wprowadzeniu ekonomicznych instrumentów, które przyczynią się do przekierowania odpadów ze składowisk w kierunku ponownego wykorzystania, odzysku oraz kompostowania, a koszty zewnętrzne produkcji będą w pełni uwzględniane w cenach produktów.

Gminni konsultanci

Od 2004 roku, w każdej francuskiej gminie powyżej 5,000 mieszkańców zatrudniony jest konsultant ds. gospodarki opadami, który ma zebrać informacje n.t. nielegalnych wysypisk oraz podjąć działania w celu uporządkowania gospodarki odpadami. Stu specjalistów zostało przeszkolonych w dziedzinie zapobiegania powstawaniu odpadów i zatrudnionych w samorządach w celu udzielania lepszej informacji, dodatkowej pomocy technicznej i finansowej. Ponadto w 2006 roku ma być wprowadzony tzw. plan indywidualnego kompostowania, w ramach którego ma być oddanych do dyspozycji mieszkańców 100,000 kompostowników rocznie.

Zachęty do udziału w programach odzysku

Dla bardziej efektywnego rozruchu oraz w celu utrwalenia udziału w programach odzysku warto zaproponować dodatkowe korzyści w zamian za udział. Pozytywne zachęty społeczeństwo odbiera lepiej niż podatki i opłaty, dlatego że wynagradzają za poczyniony wysiłek i w ten sposób zachęcają do dalszych wysiłków. Mogą to być np. losowanie nagród dla uczestników, kupony lub systemy zbierania punktów, np. typu kart lojalnościowych lub rabatowych, które później upoważniają do zniżek na inne proekologiczne działania, np. towary pochodzące z odzysku lub do rabatów na usługi naprawcze itd. Podobne zachęty są szczególnie ważne dla ludzi mniej zamożnych, którzy inaczej nie widzieliby sensu wprowadzenia prośrodowiskowych zmian, oraz których inaczej nie stać byłoby np. na zakup produktów przyjaznych dla środowiska.

Oto niektóre z ciekawszych przykładów zachęcających do udziału w programach odzysku:

Rada miasta Craigavon w Północnej Irlandii wydaje kupony rekreacyjne mieszkańcom, którzy biorą udział w programach odzysku odpadów. Kupony te można realizować w miejskich centrach rekreacyjnych (baseny, siłownie, korty itd.), stanowią częścią kampanii ekologicznej oraz zdrowotnej.

W Szkocji rady miast Perth oraz Kinross zachęcają do korzystania z punktu odbioru odpadów wielkogabarytowych udziałem w comiesięcznym losowaniu roweru górskiego.

W Kurytybie, w Brazylii mieszkańcy otrzymują punkty za segregowania odpadów, co równocześnie zachęca dzieci do zebrania odpadów z ulic. Punkty mogą być później wymienione na bilety komunikacji miejskiej na podroż poza szczytem. W rezultacie Kurytyba jest najczystszym miastem Ameryki Łacińskiej.

Karta "NU" w Rotterdamie, Holandii ma na celu zwiększanie popytu na produkty przyjazne dla środowiska, stymulowanie recyklingu oraz korzystanie z transportu publicznego. Posiadacze karty otrzymują punkty za zakup produktów przyjaznych dla środowiska, produktów rolnictwa ekologicznego, za segregowanie opadów oraz za przekazanie niektórych przedmiotów do "parków" odpadów. Później punkty te mogą można wykorzystać na zakup urządzeń pochodzących z recyklingu, serwis lub naprawę sprzętu, bilety do kina lub bilety komunikacji miejskiej. W celu popularyzowania karty od pewnego czasu wydaje się ją bezpłatnie, a liczba placówek, które przyłączają się do programu, stale wzrasta. System ten wynagradza, podnosi świadomość ekologiczną oraz stymuluje na lokalnym rynku produkty oraz usługi przyjazne dla środowiska. Program jest realizowany przez koalicję operatorów transportu regionalnego oraz organizacji odzysku. W przyszłości pomysłodawcy mają nadzieję rozszerzyć program na cały kraj.

Brytyjski rząd rozważa wprowadzenie podobnej karty dla Walii w ramach projektu pilotażowego. W tym celu powstał już wstępny raport.

Krajowe poradniki

Brytyjskie Forum Surowców i Odpadów (National Resorce & Waste Forum) wypracowało obszerny poradnik na temat redukcji odpadów komunalnych dla samorządów lokalnych oraz organizacji społecznych (Household Waste Prevention Toolkit), dostępny bezpłatnie w internecie. Poradnik ma na celu pomóc przyspieszyć rozwój praktycznych działań, systematycznie rozwijać oraz wspierać odpowiednie projekty oraz infrastrukturę oraz pomoc zmienić zachowania mieszkańców poprzez kampanie informacyjne.

Na podstawie porad i przykładów przedstawionych w poradniku NRWF szacuje, iż można obniżyć strumień odpadów komunalnych w Wielkiej Brytanii o 3 - 7,5 procent przy współpracy władz lokalnych oraz inicjatyw obywatelskich, a koszty wprowadzenia programu zapobiegania odpadów można odzyskać w okresie od 7 do 30 miesięcy.

Lokalne poradniki ekologiczne

Rada miasta Croydon opublikowała ekologiczny poradnik dla mieszkańców miasta, w którym m.in. można znaleźć informację o targowiskach z lokalnymi produktami, dostawców produktów lokalnych do domu (tzw. box schemes), wypożyczalniach rozmaitego sprzętu i zabawek, punktach sprzedaży (oraz pralni) tradycyjnych pieluszek oraz innych metod ograniczenia ilości domowych odpadów.

Władze londyńskiej dzielnicy Enfield promują usługi lokalnych zakładów naprawczych i wypożyczalni sprzętu oraz uruchomiły infolinię z której można się dowiedzieć więcej na temat recyklingu, ponownego wykorzystania oraz usług naprawczych w dzielnicy.

Poradniki ekologiczne dla mieszkańców mogłyby też zawierać informacje o punktach skupu makulatury, zużytych tonerów oraz innych surowców, o organizacjach (np. charytatywnych), domach pomocy społecznej, które chętnie przyjmują stary sprzęt AGD/TV, punktach zbiorki baterii oraz innych odpadów niebezpiecznych, sklepach z napojami w butelkach zwrotnych, hodowcach dżdżownic kalifornijskich, antykwariatach, komisach, informację jak zaprzestać dostarczenie przez pocztę ulotek reklamowych, informacje o firmach promujących własnych programów zapobiegania odpadów, dane kontaktowe do firm zajmujących się odbiorem odpadów komunalnych, oraz numery telefonów organizacji pozarządowych zajmujących się odpadami oraz innych użytecznych instytucji np. Infolinii warszawskiego Zarządu Oczyszczania Miasta.

Projekt WyeCycle

Wye to angielska wioska, która od 1989 roku obniżyła ilość odpadów kierowanych na składowisko o około 75 procent. Wynik ten został osiągnięty poprzez szereg działań na rzecz unikania powstania odpadów, w tym ponownego wykorzystania, kompostowania oraz selektywnego odbioru segregowanych odpadów.

W wiosce promowane są tradycyjne pieluszki; raz w miesiącu działa 'sklep wymienny' gdzie mieszkańcy mogą nieodpłatnie zdeponować oraz pozyskać niepotrzebne innym przedmioty. Stare meble oraz sprawny sprzęt AGD/RTV są odbierane przez służby wiejskie oraz odsprzedane za symboliczną cenę. Rada również porozumiała się z lokalnym sklepem z artykułami gospodarczymi w sprawie odbioru pojemników plastikowych po środkach czystości, które są ponownie napełniane i sprzedawane. We wsi również działa usługa dostarczania do domu warzyw z lokalnych gospodarstw, dzięki czemu świeże produkty nie są nadmiernie pakowane. Co tydzień odbierane są odpady organiczne do kompostowania (odpady kuchenne i ogrodowe) w specjalnych workach zakupionych w lokalnym sklepie. Powstały kompost jest sprzedawany również w tym samym sklepie, oraz używany do zasilenia zieleni wiejskiej. Ponadto, zużyty olej jadalny z miejscowych jadalni, po przerobieniu służy do zasilania pojazdów, odbierających segregowane odpady. W wyniku tych działań pozostałe odpady komunalne są odbierane teraz tylko raz na dwa tygodnie. Projekt obecnie zatrudnia czterech pełnoetatowych pracowników oraz kilku pracowników na pół etatu .

Osiedlowe eko-zespoły

Eko-zespoły (Eco-teams) to grupy 6-8 domostw, które spotykają się co miesiąc z doradcą przez okres 5 miesięcy, aby wspólnie popracować nad metodami zmian praktyk konsumpcyjnych. Przez ten okres mierzy się efekty zmian zachowań w każdym domu. Eko-zespoły działają w krajach północnej Europy od lat 90-tych. Pomysł najbardziej się sprawdził w Holandii, gdzie rezultaty z monitorowania 10,000 eko-zespołów pokazują, iż wiele ze efektów osiągniętych podczas programu obserwowano nadal dziewięć miesięcy po jego zakończeniu.

W 2002 roku w Wielkiej Brytanii jedenastu eko-zespołom udało się zmniejszyć ilość powstających odpadów o 50 procent, z równoczesnym obniżeniem ilości zużytego prądu oraz gazu o 27 procent i wody o 17 procent. Programy są współfinansowane przez władze lokalne oraz organizacje odzysku i oszczędzania energii.

Innym innowacyjnym pomysłem są 'śmieciowe' kółka osiedlowe, które za pomocą doradców (z urzędu miast, firm doradczych lub z organizacji ekologicznych) podejmują wspólne działania, aby rozwiązać problemy z osiedlowymi odpadami. Takie grupy działają np. w Bristolu, za pomocą płatnego poradnika "Community Waste Action Toolkit" , oraz w londyńskiej dzielnicy Hounslow.

Podsumowanie cyklu

Koniecznie jest uświadomienie sobie zarówno przez władze lokalne jak i mieszkańców gmin, że należyte postępowanie z odpadami komunalnymi to potencjalny atut dla lokalnej gospodarki. Liczne pozytywne przykłady wymienione w tych tekstach udowadniają, iż tworzone są nie tylko nowe miejsca pracy w ramach zbierania odpadów, naprawy sprzętu oraz recyklingu, ale tworzą się też przy tym nowe więzi społeczne z jednoczesnym poprawieniem się bytu najuboższych obywateli.

Zapobieganie powstawaniu odpadów nie jest rzeczą łatwą, lecz nagrodą mogą być oszczędności na kosztach zarządzania odpadami, zacieśnienie więzi społecznych oraz mniejsze obciążenie dla środowiska naturalnego. W dłuższej perspektywie wraz z postępującym wzrostem świadomości ekologicznej, działania na rzecz zapobiegania powstawaniu odpadów powinny dalej zmniejszać całkowitą ilość odpadów oraz równocześnie zahamować tempo wzrostu niezrównoważonej konsumpcji.

Skuteczna, racjonalna i proekologiczna gospodarka odpadami musi zacząć się od zapobiegania, a więc przede wszystkim od zmian wzorców konsumpcji, a nie tylko skupiać się na drugorzędnych rozwiązaniach bardziej przypominających tzw. rozwiązania "końca rury": segregowanie, kompostowanie, składowanie lub spalanie, w nadziei, że jakoś sobie damy radę. Jest to dla nas wszystkich wyzwanie nie do odrzucenia.

Bibliografia

Bouttier-Guerive, G., Thouvenot T., "Plan?te Attitude. Les Gestes Ecologiques Au Quotidien", Editions du Seuil, 2004.

Callard S., Millis, D., "Green Living", Andre Deutsch Ltd, London, 2001.

NRWF, Household Waste Prevention Toolkit, August 2004.

Rosik-Dulewska, Cz., "Podstawy Gospodarki Odpadami", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Scott, N., "Reduce, Reuse, Recycle", Green Books Ltd., Totnes, UK, 2005.

Siuta, J., Wasiak, G., "Kompostowanie odpadów i użytkowanie kompostu", Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2000.

Żalińska M., Roszkowski M., Twarowski K., Jackowski M., "Selektywna zbiórka odpadów na terenie Warszawy i okolic. Raport z ankiety i propozycje na przyszłość", Stowarzyszenie Zielone Mazowsze, Warszawa 2006 r.